Historia:
Dzieje Ratusza Miejskiego

Ratusz w geometrii średniowiecznego Działdowa

Pierwsze informacje o istnieniu działdowskiego ratusza pochodzą z przełomu XIV i XV wieku. Ratusz i usytuowane wokół niego domy, zbudowane były z muru pruskiego, którego drewniany szkielet, najczęściej wypełniano cegłą, gliną lub kamieniami. W końcu XV wieku dotychczasowi zarządcy nazywani consules, otrzymali miano burmistrzów, nomenklatura ta, przetrwała do czasów współczesnych. Kształt miasta wyznaczał czworokąt, rozłożony ze wschodu na zachód. Dwa jego dłuższe boki były względem siebie równe, z pozostałych, wschodni, był nieco krótszy od zachodniego, taki stan rzeczy wymuszało ukształtowanie terenu. Jak we wszystkich modelowych miastach krzyżackich, ulice biegły w linii prostej równolegle do siebie, następnie krzyżowały się pod kątem prostym. W środku miasta ulokowany był sporych rozmiarów – jak na wielkość ówczesnego miasta – rynek, którego metraż nie zmienił się do dzisiaj. Natomiast w jego centrum wznosił się okazały ratusz, zorientowany zgodnie z geometrią miasta. Przy dłuższych ścianach budowli – co charakterystyczne dla wszystkich miast wschodniopruskich – postawiono kramy, po trzy z każdej strony. W rynku zorganizowano także browar publiczny, przed którym ustawiono miejską wagę.

Następne stulecia

Ratusz wielokrotnie ulegał zniszczeniom wojennym, podczas wojen szwedzkich, a zwłaszcza w chwili najazdu chorągwi polskiego wojskowego Gabriela Michała Wojniłłowicza w 1657 r. Do 1689 r. budynek nie został należycie wyremontowany, a wiemy o tym ze skarg mieszkańców, obwiniających radę miejską o brak cegieł na jego budowę. Dzień 13 września 1733 r. był dla miasta, jego mieszkańców oraz ratusza, prawdziwym nieszczęściem. Wybuchł wtedy ogromny pożar, który w cztery godziny pochłonął prawie całe miasto. Odrestaurowany jeszcze niedawno budynek ratuszowy, ponownie obrócił się w pył. Plan odbudowy miasta opracował Joachim Ludwik Schultheiss von Unfried, dyrektor budowlany i radca wojenny, który przybył po pożarze do Działdowa w towarzystwie architekta z Królewca Michaela Landmana. Odbudowa miasta przebiegła pomyślnie, udało się wiernie zrekonstruować układ ulic, placów, rynek oraz ratusz. Obraz Działdowa przypominał ten z czasów krzyżackich. W 1794 roku wybucha kolejny wielki pożar, a że ma on miejsce w upalny lipcowy dzień, rozpaczliwe wysiłki straży pożarnej nie dają żadnych efektów. Spłonęło wówczas 158 domów mieszkalnych, 133 stajnie, 58 szop, 55 stodół, ratusz, kościół, przytułek, plebania, wikarówka i szkoła. Miasto musiano znowu wydźwignąć z ruin, projekt odbudowy wykonał krajowy mistrz budowlany Drewes. Ratusz odbudowano bardzo szybko, ale tempo pracy zaważyło na jakości budowli. Do końca XVIII wieku, rynek nazywano Ringem, natomiast jego mieszkańca określano mianem Ringer.

Wiek XIX i XX
Od 1825 roku działdowski ratusz stał się siedzibą sądu, prawdopodobnie wtedy na jego bramie pojawiły się figury Temidy i św. Katarzyny Aleksandryjskiej, patronki miasta. W ratuszu ustawiono też dużą wagę miejską, na której ważono sprowadzane do Działdowa towary odpowiednio je wyceniając. U schyłku XIX wieku ukończono budowę gmachu przy dzisiejszej ul. W. Jagiełły i tam przeniesiono sąd.
9 listopada 1914 r., w efekcie działań wojennych, działdowski ratusz padł ofiarą ostrzału artyleryjskiego i doznał poważnych zniszczeń. Najbardziej ucierpiały: wieża oraz większa część połaci dachu. W roku następnym, w ramach zaplanowanej ogólnej odbudowy miasta wyremontowano dach, jednak nie odbudowano wieży. Z punktu widzenia dzisiejszej formy budowli i jego wyglądu, istotna była jego przebudowa na początku lat dwudziestych, według projektu budowniczego Bronisława Bigo, a zrealizowanej pod nadzorem Sylwestra Poznańskiego. Odbudowano go ostatecznie w 1922 roku, dodając do XVIII-wiecznej zabudowy, neorenesansowe szczyty, widoczne dzisiaj od strony ul. W. Jagiełły. W ratuszową wieżę wkomponowano wiekowy zegar pochodzący z gdańskiej pracowni. W początkach XX wieku, budynek utracił swój pruski charakter, na rzecz polskich akcentów, odwołujących się do epoki baroku i renesansu.
O ratuszowych losach z czasów II wojny światowej, nie wiemy za wiele. W dokumentacji powykonawczej z 1987 roku, dowiadujemy się o częściowych uszkodzeniach budynku i otaczającej go zabudowy, które miały miejsce w 1945 r.

Ratusz obecnie
13 sierpnia 2013 r., budynek ratuszowy zyskał statut instytucji kulturalnej, a to za sprawą otwarcia w nim nowoczesnego: „Interaktywnego Muzeum Państwa Krzyżackiego w Działdowie”. Kierownictwo i administrację muzeum w 2018 r. przeniesiono do działdowskiego, pokrzyżackiego zamku, gdzie otwarto wystawe stałą „Działdowo – miasto i ludzie dawnego pogranicza”. Po zmianie nazwy Muzeum na Muzeum Pogranicza w Działdowie wystawa stała mieszcząca się w Ratuszu Miejskim od 2019 r. do końca 2024 r. nosiła miano „Interaktywna wystawa państwa Zakonu Krzyżackiego”.
Warto dodać, że każdego dnia o godzinie 11:55 z ratuszowej wieży rozbrzmiewa hejnał miasta skomponowany przez Danutę Czeczot.

Bibliografia:

  • Gause F., Dzieje okręgu i miasta Działdowa, przeł. M. Szymańska-Jasińska, Działdowo 2015.

  • Po Działdowie przewodnik niezwykły, pod red. M. A. Odachowskiego, Działdowo 2016

Opracowanie:

dr Radosław Wiśniewski